Dentsitate txikiko herri txikien etorkizuna izan daitekeenari buruzko oinarri kontzeptuala ezartzeko hausnarketak, eta eraikuntza kolektibotik abiatutako berrindartze sozio-ekonomikorako prozesu bat ekiteko.

Herriek eta landa-inguruneak paper bat jokatu behar dute lurralde-garapenean garai berri honetan, eta orainaldi berri honen ziurgabetasunak gorabehera, uste dugu modu erabakigarrian lagun dezaketela ingurumenaren eta osasun publikoaren ikuspegitik mundu seguruagoa sortzen, landa-ingurunearen tokiko sozio-ekonomia berreraikitzen eta bizitzeko modu egokiagoak eta iraunkorragoak sustatzen.

Herri txiki eta ekonomia berriez ulertzen dugunetik abiatuta, ekonomia berri baten oinarrietara hurbiltzen gara, baita gainditu beharreko egiturazko oztopoak apuntatuz amaitzeko kontuan hartu beharko genituzkeen tresna instrumental eta kontzeptualetara ere, jarrerak aldatuz eta beharrezko erreforma administratiboak eginez.

I. Zer da herri txiki bat eta zer ekonomia berria?

XX. mendeko industrializazio eta urbanizazio garai luzean, herriek eta herrixkek deskalabru sakona jasan zuten beren ekonomietan eta demografian. Ekoizteko moduak ez ziren “lehiakorrak” industrializatuekin alderatuta — funtsean nekazaritza- eta basogintza-ekonomia organiko eta dibertsifikatuan oinarrituta, ekoizpen txiki integratuak, intsumoen autokontsumo handia, ia autarkikoa … —. Aldi berean, bertako biztanleak, industrializazioaren aire berriek bultzatuta, lantegiek eta hiriek behar zuten eskulana bihurtu ziren. Horrela, landa-emigrazio eta -gainbehera garaia hasi zen, eta horrek despopulazioa eta lurraldeko jarduerak eta kultura-jarduerak bertan behera uztea eragin zuen.

Klima-larrialdiak, industria-ekonomiek eragindako beste ingurumen-arazo batzuek eta kontzentrazioko hiri-ekonomiek sortutako disfuntzioek alternatibak esploratzera, hipotesiak planteatzera eta tokiko ekonomiaren eredu berriak garatzera garamatzate. Eredu horiek, herri eta herrixka txikientzat, ikuspegi holistikotik formulatzen dira, eta gure biodibertsitatearen kontserbazioan, hurbileko elikagaien ekoizpenaren eta kontsumoaren sustapenean, berrikuntzan eta teknologian, ekoizpen-dibertsifikazioan eta jarduera eta zerbitzu berriak edo gizarte- eta lan-harreman berriak ezartzean zehazten dira.

Kontzentrazioan soilik oinarritutako industrializaziotik igarota, orain aukera berriak sortzen dira herri txikietako ekonomiak suspertzeko eta haiei zentzu berria emateko, elkar-elikatzen diren bi faktore-multzo handiren eskutik: alde batetik, tokiko ekosistemetan integratutako giza eskalako ekonomia baten aldeko joera eta orientazio berriak, eta, bestetik, ekonomia hori gauzatzea posible egin dezaketen tresna eta kontzeptuzko tresnak. Herriak, eta landa ingurunea oro har, garai berri honetan lurralde garapenean paper berri bat jokatzera deituak daude.

Herri txikia edo herrixka da jarduera ekonomiko nagusia inguruko nekazaritza-, abeltzaintza- eta basogintza-aprobetxamenduekin eta tokiko eraldaketa-industriekin lotuta duen edo izan duen hiri-egitura. Azken hamarkadetan, populatze-egitura txiki horiek hainbat gorabehera izan dituzte, hirigintzaren eta industriaren eraginaren ondorioz. Batzuk nekazaritza, abeltzaintza edo basogintza intentsiboan espezializatu dira; beste batzuk, batez ere hiriguneetatik urrunen daudenak eta inkomunikatuenak, abandonatu egin dira, eta beste asko, “Urbanizatu” egin dira – Hirietatik gertuen daudenak – Hiri-hedapenaren ondorioz, “Industrializatu” egin dira, ohiko industria-ereduak kopiatu egin dira, edo “turistifikatu” egin dira, landa-eremuko bigarren bizilekuarekiko hiri-interesaren ondorioz. Nolanahi ere, guztiek dute izendatzaile komuna: galdu egin dute — galtzeko zorian daude edo oso modu marjinalean mantentzen dute — beren ekonomia agroekologikoa, jatorrizkoa eta tokikoa, kultura- eta paisaia-nortasuna ematen ziena, eta, horrekin batera, galdu egin dituzte biodibertsitatea, konplexutasun sistemikoa, elikagai-aniztasuna eta ingurumen-segurtasuna, izurriteen eta suteen arriskuak areagotuz.

Herri txikientzako ekonomia berritzat jotzen dugu, lehenik eta behin, beren tokiko nekazaritza-sistema (SIAL)[1] eta bertako ekonomia historikoa, jatorrizkoa eta benetakoa, modu integral eta integratuan berreskuratu, birgaitu, eguneratu eta modernizatzen dituena, baliabide naturalen aprobetxamendu jasangarriei lotuta; bigarrenik, beste sektore batzuetako aukera eta jarduera ekonomiko berriak modu osagarrian txertatzen dituena, beren oinarri sozioekonomikoa dibertsifikatzen dute, demografia areagotzen laguntzen dute eta komunitatearen gizarte-egitura konplexuago, kohesionatuago, anitzago eta aberatsago bihurtzen laguntzen dute. Bi oinarri ekonomiko horien gainean, agroekologi historikoa eta zeinu berriko dibertsifikatua eta osagarria, eraiki beharko lukete herriek eredu ekonomiko berri eta komunitatearen ongizate berria.

II. Herri txikientzako ekonomia berri baten oinarriak

Herri txikien gainbehera sozioekonomiko eta demografikoa, gure ustez, tokiko garapenerako eredu ekonomiko, kultural eta sozialetatik abiatuta landu beharko litzateke. Eredu horiek, baliabide propioak mobilizatzeaz eta jarduera berriak sustatzeaz gain, klima-aldaketaren aurkako eta trantsizio ekologikoaren aldeko borrokan inplikatzearen alde eta industrializazioak eta hiri-kontzentrazioak eragindako disfuntzioak gainditzearen alde egingo dute. Orain dela urte batzuk ospetsu egin zen “pentsatu globala eta jardun lokala” ideiari heltzen diogu berriz ere. Herri txikientzako ekonomia berria lehen helburu bezala planteatzen da, eta aipatu dugun bezala, Tokiko Nekazaritza Sistema berreskuratzea. Teoria industriala agertu zen arte, herriek inguruneko baliabide naturalen ustiapen iraunkor eta integratuan oinarritu zituzten beren garapen-aukerak, oinarri organiko nagusiko ekonomia baten bidez eta beren nortasunaren, berezitasunaren eta tokiko kulturaren oinarrian kokatzen diren ordenantza propioen bidez araututako antolamendu soziokomunitario baten bidez. Jatorrizko landa-paisaiak, arraza eta laborantza barietateak eta nekazaritza eta ekosistema funtzionalak natura- eta kultura-ondare aberatsak dira, eta lana antolatzeko eta lurraldea kudeatzeko modu berriekin suspertu behar ditugu, nekazari-etxeek – komunitatean antolatuta eta orain iraungita daudenek – funtzio anitzetara bideratutako ekoizpen-helburu berrien bidez – garatutako lan historikoarekin bat egin dezaten, kalitatezko elikagaiak ekoiztuz, tokiko intsumoak aprobetxatuz, tokiko intsumisioak berraktibatuz, Biodibertsitatea eta paisaiak mantentzea, lurzoruan CO2 atxikitzea, suteak eta izurriteak prebenitzea … eta herri bakoitzarentzat ad hoc diseinatutako tokiko nekazaritza-ekologiako planekin bat etorriz. Herrixkaren printzipio ekonomiko historikoak “naturaren ekonomia” deiturikoaren berezkoak dira, hau da, erkidegoaren kudeaketako ekonomia, ondasun eta baliabide komunalen ekonomia, denbora luzez indarrean egon direnak eta industrializazioaren garaipenera arte iraun dutenak. Asmoa da ekonomiaren forma horri begiratzea, inspirazio-iturri gisa, eta eguneratzea, ongizatearen ekonomia berri bat sortzeko, lurraldearen jasangarritasun ekologiko, ekonomiko eta sozialean oinarrituta.

Ekonomia agroekologiko historikoaren osagarri gisa, herriek tokiko tradizioarekin eta baliabideekin nahitaez lotuta ez dauden jarduera enpresarial eta ekonomiko berriak har ditzakete eta hartu behar dituzte. Joan den mendeko laurogeiko hamarkadaren amaieran, landa-turismoa mugimendu garrantzitsua izan zen herrien ekonomiaren dibertsifikazioaren alde. Lanbide liberalak, artistikoak, hirietan ezarritako enpresen telelangileak, sektore[2] oso desberdinetako enpresa berritzaileak sortzea … horiei lotutako aukera berriak herrietan ezar daitezke, pizgarriak bilatzen baditugu eta alferreko edo abandonatutako baliabideak mobilizatzen baditugu. Era berean, biztanle berriak iristeak zerbitzuen arloan autodinamizazio eta enpresa berriak sortzeko prozesuan lagunduko du.

Herrien ekonomia berrirako bidean, ekonomia zirkularraren oinarriak dira tokiko baliabideen erabilera historikoa aprobetxatzeko eta birpentsatzeko eta bizitza berriak emateko aukera, naturaren adibideak jarraituz eta berrikuntza eta teknologia aplikatuz.

XX. mendeko industrializazio eta urbanizazio garai luzean, herriek eta herrixkek deskalabru
sakona jasan zuten beren ekonomietan eta demografian.

III. Ekonomia berrirako tresna instrumental eta kontzeptualak

Herri txikientzako ekonomia berri baten sorrera “trantsizioko ekimen” deiturikoen ikuspegitik argitu behar da. Ekimen horiek tokiko komunitateak berak bere herriaren iraunkortasun ekonomiko, ekologiko eta soziala bilatuz egiten dituen proposamen sortu berriak dira. Trantsizio-ekimenak komunitatearen “inteligentzia kolektiboa askatzea” eskatzen du, modu sortzailean eta proaktiboan diseinatzeko eta eraikitzeko lurrarekin, tokiko kulturarekin, baliabide naturalekin eta ezagutza agroekologikoarekin lotuago egongo den garapen-eredu bat, eta aberasgarria izango dena bai pertsonentzat bai biosferaren kontserbazioarentzat. Trantsizioko ekimenen bideragarritasuna, alde batetik, proposamenaren kalitatearen eta hura gauzatzeko bitartekoen eskuragarritasunaren araberakoa da, eta, bestetik, hura abiaraztea eta garatzea eragotz dezaketen oztopoak eta arriskuak gainditzearen araberakoa.

Teknologia berriak eta balio berriak agertzeak eta kultura-aldaketako prozesuak sortzeak, oro har, esan dezakegu industrializazioak bultzatutako ordenduaren trantsizioan gaudela, ekonomia eta bizimoduak sortzeko eredu berrietarantz. Dagoeneko eskuragarri eta orokortuta dauden teknologia telematikoak, telelanak enpresa handietako eta hirietan kontzentratutako administrazio publikoetako langileak deskontzentratzeko irekitzen dituen aukerak, lokalki energia berriztagarria ekoizteko eskuragarri dauden teknologiak, baliabideen aprobetxamenduari edo birziklapenari lotutako enpresa berriak, berrikuntza eta gizarte- eta ingurumen-erantzukizun korporatiboa, hurbiltasuneko elikadura … herri txikien eskura jartzen diren tresna, aukera eta balioen multzoa dira, eta osagai berri horiekin beren lurralde garapen-eredua berrantolatu ahal izango dute.

Herri txikien suspertze ekonomikoan, batez ere eremu agroekologikoan, berebiziko garrantzia dute bai tokiko biztanleek eta bai biztanle berriek, lurraldearen garapen eta goberndu prozesuaren gune aktibatzailea osatzen baitute, baino baita kanpoan bizi baina herrian jaio arren, edo familia-loturak edo lotura afektiboak izanik, harekin ohiko harremana dutenak ere, hauek nekazaritzako elikagaien talde kontsumitzaile nagusia dira, eta, gainera, produktu horiek sustatzen dituzte.

Era berean, toki-administrazioek funtsezko zeregina dute, tokiko ekintza-taldeen eta/edo beste erakunde batzuen bitartez, animatzaile eta sustatzaile gisa, bai herri txikientzako ekonomia berriaren aldeko ekimenak bideratzen eta/edo babesten laguntzeko, bai gobernantza eta lankidetza publiko-pribatua bultzatzeko.

Orain aukera berriak sortzen dira herri txikietako ekonomiak suspertzeko eta haiei zentzu berria emateko.

IV. Egiturazko oztopoak gainditzea: jarrera berriak eta beharrezko administrazio-erreformei heltzea

Era berean, herri txikien ekonomien suspertzean administrazio publikoek bi rol erabakigarri jokatzen dituzte. Lehenik eta behin, azpiegiturak eta ekipamenduak sustatzeko eta mantentzeko lanetan inplikatu behar dira, baita funtsezko zerbitzu publikoak ematen ere.

Bigarrenik, erreformak sustatzen eta jarrera berriak sustatzen inplikatu behar dute, tokiko ekonomia agroekologiko eta dibertsifikatu berriak abiaraztea eragozten duten egiturazko oztopoak gainditzeko balioko dutenak. Egitura eta araudi administratibo asko kontzentrazioko ekonomia industrialen logikei eta eskakizunei erantzuten diete, baina oso gaizki egokitzen zaizkie herri txikien errealitate konplexu, heterogeneo eta askotarikoei.

Hainbat eskumen-eremutan ezinbestekoa da erreformak egitea. Horien artean aipa ditzakegu, sakonak izateko asmorik gabe, honako hauek: energia berriztagarrien tokiko aprobetxamenduak, fiskalitatea, etxebizitza, lurraldearen antolamendua, natura edo kultura-ondarea kontserbatzeko politika, mendien kudeaketa, nekazaritza eta ekoizpen txikiko nekazaritzako elikadura, abeltzaintza edo nekazaritza-antolamendu eta sustapen agroekologikoa lurraldearen kudeaketan eta zerbitzu agroekosistemikoen eskaintzan.

[1] Gure kasuan, tokiko nekazaritza-sistema ekologikotzat (SIAL) jotzen dugu tokiko baliabide natural guztien aprobetxamendu erregularra, ordenatua, ziklikoa eta interdependientea, bai etxekoak bai basokoak, lurraldeko nekazaritza-, abeltzaintza-, basogintza- eta ehiza-erabilera eta -erabileretatik eratorritako prozesu ekologiko eta agroekologikoak mantenduz.

[2] Jarduera berrien eta jarduera ekonomikoko aukeren artean, aipatutakoez gain, bereziki azpimarratzekoak dira ekonomia zirkularretik abiatuta garatutako enpresa-ekimenak eta tokiko baliabideen edo hirugarren baliabideen aprobetxamendu berriekin lotutakoak.